Мұрат Есжан: Міржақып образының өзі жастарға жақын

О баста Абай туралы сериал түсіремін деген ой болмады. Бірақ тарихтағы қозғалмай жатқан кезеңдер мен тақырыптарды түсіруге деген бір ынта бар еді. Әсіресе, қазақ әдебиеті экрандалуға тиіс деген ойда жүретінмін.

2014-2018 жылдар аралығында "Болашақ" бағдарламасымен АҚШ-та "Киносценарий" мамандығы бойынша білім алдым. Сол кезде оқып жүргенде де өзімнің мақсатымның бірі қазақ тарихын тереңінен ашу еді. Мәселен біздің кино әлемінде жоңғар шапқыншылығы көп қозғалған. Бірақ одан бертінді кезең -  кеңестік идеология, кеңестік цензура, Алаш тақырыбы деген сияқты тақырыптар қосылған жоқ. Сол жаққа қарай барса деген бір ой болатын.

Абайдың 175 жылдығы қарсаңында бір байқау жарияланды. Сол кезде менің ойыма осы Абайға Әуезов арқылы келсе қалай болады екен деген ой келді. Өйткені Әуезовтің "Абай жолы" романын жазудағы бір қилы қиын процесін оқыған едім. Тұрсын Жұртбайдың "Ұран Алаш" кітабының үшінші томында осы жайлы егжей-тегжейлі баяндалған. Әуезовтің "Абай жолын" жазудағы көрген құқайы Қайым Мұхамедхановтың кітабында, Данабике Байқадамованың естеліктерінде жан-жақты ашылған. Сөйтіп, осы "Абай жолы" деген сериалды түсірдік. Одан кейін әрі қарай өзі бірнәрсе бірнәрсеге түрткі болады екен. Ұлттық арна ұсыныс жасап, "Ахмет. Ұлт ұстазын" түсіруге кірістік. Бұл тақырып маған мүлде алыс деп айта алмаймын. Бұрыннан қай тұлға туралы фильм не сериал түсірер едің десе, үнемі ойымда Ахмет Байтұрсынұлы тұратын еді. Тіпті, телеарнада істеп жүрген кезде Ахмет туралы көрерменге тек ақпарат беретін емес, желісі қызық болатын, жастар көретін бір деректі фильм түсірсе деген ойда жүретін едім. Бірақ кейін осындай көркем дүние таспалауға мүмкіндік туды. Бұл туындыдан кейін Міржақыпты түсіру керек екен деген ой келді. Өйткені екеуі бір-бірінен ажырамас тұлғалар. Ахмет туралы ақпарат іздеу барысында Міржақып жайлы да жаңа ақпараттармен таныса бердім. Сөйтіп бұл идея өздігінен пісіп-жетілді.

Жалпы тарихи тұлғаның бейнесі деген күрделі нәрсе. Оны ашудың бірде-бір формуласы жоқ. Біріншіден, егер сіздің көрерменге ұсынып тұрған бейнеңіз оның образындағы, оның қиялындағы образбен сәйкес келмесе, көрермен оны қабылдамайды. Қиялындағы образ - тұлғаның суреті, бейнесі. Адамдар Абайдың, Ахметтің, Міржақыптың суретін көрген, оның кейпін біледі. Оған айдаладағы бір образды әкеліп бере алмайсыз. Оған портреттік ұқсастық керек. Екіншіден, Абайдың өлеңдері мен ол туралы естіген әңгімелер арқылы оның болмысын қабылдаған. Ахметтің қайраткерлігі, Міржақыптың еңбектері арқылы халықтың ойында бір образ қалыптасқан. Егер сіз беріп тұрған образыңыз одан тым алшақ не төмен болса, ол деңгейде көріне алмаса, онда сіздің еңбегіңіздің бәрі далаға кетеді. Сондықтан тарихи кейіпкер бүкіл дүниені ұстап тұрады. Ең қиыны да, ең алаңдататыны да сол. "Мен мына халықтың жүрегіндегі нәрсені қиратып алмаймын ба? Осы арқылы тарихи образды бұзып алмаймын ба?" деп уайымдайсың. Сен жасаған дүние арқылы адамның қиялындағы образы күйреуі мүмкін немесе сенің дүниең алғыс арқалауы мүмкін. Халықтың көңілінен шығуы үшін барынша ізденесің, әрі қарай тәуекел етесің. Көп адамның ішінен дұрыс деп тапқан актерға тізгінді бересің. Барынша жақсы сценарий жазылып, сол кісілердің аузына дұрыс, жақсы сөз салуға, лайықты әрекет, мінез-құлық беруге тырысасың. Өмірлерін зерттеп, ақиқаттан алыс кетпеуге барыңды саласың. Сценарий, сахна актердың ойыны мен ансамбльдің арқасында бір образ қалыптасады. Енді оны көрермен қабылдаса - бағың, қабылдамаса - сорың.

Әрине, еш нәрсе жүз пайыз көңілден шықпайды. Бірақ мен туындыны көбінесе көрермен арқылы өлшеймін, сол дұрыс шығар деп ойлаймын. Өйткені менің бағамның өзі әділ болмауы мүмкін.

Альфред Хичкок деген кісі: "Мен актерларға қалай ойнау керегін айта алмаймын, бірақ қалай ойнамау керегін айта аламын", - дейді. Мысалы ағылшын тілінде актерлік ойында таңдау деген сөз көп қолданылады. Өйткені олар қалай ойнау керегін таңдайды. Өзі дұрыс деп тапқанын режиссер арқылы көрсетуге тырысады. Сол таңдау дұрыс болған жағдайда актерлік ойын дұрыс шығады. Біз енді барынша қателеспеуге тырыстық деп ойлаймын. Осы сіз айтып отырған тұлғаларды ойнаған Айдос Бектемір, Байғали Есенәлі, Бақыт Қажыбаев деген кісілер, сосын Мұхтар Әуезовті ойнаған Сәкен Қалым өз рөлдеріне өте жауапкершілікпен келді. Мойнына артылған жүкті сезінді. Жүрдім-бардым қарамады. Қашан сен бірнәрсеге ортақ жұмыс ретінде қарайсың, содан дұрыс нәтиже болады. Ал актер немесе режиссер өзі білермендікке салынса, ол жерден жақсы нәтиже шыға қоюы қиын. Ал біз қолдан келгенін жасадық. Көрерменнің қабылдауына қарағанда, жаман болмаған сияқты. Сондықтан ол кісілердің қай-қайсысына болса да ризамын. Өте ризамын.

Бұл аталған жобалардың әрқайсысын жасауға жалпы сегіз айдай уақыт берілді. Уақыттың жартысын сценарийге арнадық. Өйткені сценарий - өте маңызды процесс. Осы процесс дұрыс жүзеге аспаса, қалғандарының дұрыс болуы мүмкін емес. Ал енді ол сценарийдің негізгі негізгі бөлігі ізденіске кетеді. Өйткені ізденіс болмаса, онда сценарий де дұрыс жүзеге аспайды. Қаншалықты ақпаратпен көп қаруланған сайын сценарий соншалықты оңай жазылады. Мысалы 1,5 айдай ақпарат іздеп, адамдармен сөйлессек, одан кейінгі 1,5-2 айдай уақыт жазуға кетті.

Сценарий жазуда көп кездесетін бір қателік - ізденбей жаза салу. Бір кітаптың негізінде, тіпті бір мақаланың негізінде жазыла салған дүниелерді де көрдік. Ал одан кейін бірінші драфпен түсіре салу да - үлкен қателіктердің бірі. Эрнест Хемингуэй бірінші драф деген қалдық дейді. Cодан кейін ол өңделуі керек, қайта-қайта оқылуы керек, қайта-қайта ой елегінен өтуі керек, шымырлануы керек. Негізі мен айтқан уақыттың өзі негізі өте қысқа мерзім. Бірақ өзімізге берілген мүмкіндіктің шеңберінде туындыға барынша ұзақ уақыт арнауға және барынша көңіл бөлуге тырыстық.

Осындай жобаларға деген көрерменнің ықыласына қарап бірнәрсені аңғаруға болады. Біріншіден, жалпы тәуір нәрселердің өте аз екенін байқадым. Өзім жасаған дүниелердің кемшілігі жоқ, керемет деп айта алмаймын. Бірақ салыстырмалы түрде көріп жүргендерінен артықшылығы болғаннан кейін көрермен оны іліп алып кетіп, қол-аяғын жерге тигізбей мақтап жатыр. Яғни бұл тақырып бізде тапшы деген сөз. Екіншіден, тарихи тақырыптарға деген шөліркеу, құмарлық бар. Егер мұндай дүниелер көп болса, оның қайсыбіріне мән беріп жатсын?! Демек бізде әлі айтылмаған, айтылуға тиіс, айтылса екен деп жүрген тақырыптар көп деген сөз. Мен түсірген туындылар сахарада шөлдеп кеп, бір құмның астынан су шыға келгендей дүниелер секілді. Халық жақсы ықыласпен қабылдайды. Енді соны дұрыс пайдалану керек.

“Міржақып. Оян, қазақ” сериалы жайлы жастар жақсы пікір айтып жүр. Бұл сериалдың жастарға өтімді болуына не себеп деп ойлайсыз?

Оны енді жастардың өзінен сұрау керек шығар. Бірақ, менің ойымша, "Міржақып. Оян, қазақ" сериалында махаббат оқиғасы бар. Бұл тақырып жастарға қызық. Одан кейін әке мен қыздың арасындағы сезім, байланыс бар. Ол да адамдарға таныс сезім. Әркімнің де әкесі бар, әркімнің де қызы бар. Сондықтан ол да бір адами тамырларды, пернелерді басуы мүмкін. Сосын динамика бар. Қазіргі кезең енді динамиканың заманы ғой. Қазір тиктоктың дәуірі. Осындай себептері бар шығар деп ойлаймын. Оның үстіне жылдан-жылға технологиялық өзгерістер болып жатыр ғой. "Міржақып. Оян, қазақтың" кезінде әлеуметтік желіні қолданатындар саны бұрынғыға қарағанда артқан шығар. Содан кейін де оның таралымы, жарнамасы алдыңғы сериалдардан артығырақ болған шығар. Бір жағынан, Міржақып образының өзі жастарға жақын ғой.

Сериалда, әсіресе, байлар тақырыбы жақсы қозғалған. Біз бұрын шығармалардан байлар жаман, сараң болған деп келсек, сіздің бұл сериалыңызда қазақ байларын басқа қырынан ашқансыз?

Байлар - ең бір ашылуы керек, қозғалуға тиіс тақырыптардың бірі. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін байларды жаппай қудалау басталды. Олар жекеменшік болмауы керек, байдың малы кедейге де ортақ болуы керек деген ұранмен келді ғой. Сөйтіп, кедейлердің көңілінен шығып, қолына билік пен қамшы беріп, ел-жұртты бір-біріне айдап салған жоқ па? Соның аяғы кәнпескелеуге ұласты. Бүкіл байдың малын тартып алып, өздерін итжеккенге айдады.

Ал бай деген кім? Бай деген ол сол кезде көрсеткендей біреуді қанағандар емес. Адам Құдайдың берген дәулетімен бай болады. Ал Құдай дәулетті тегін адамға бере салмайды. Көп жағдайда еңбегі сіңген, ақылы жеткен адамға береді. Қазіргі кездегі "Ақшалы адам - жаман адам" деген сияқты ұғым сол кезден қалып кеткен. Ал қазақтың байлары - сол заманның менеджерлері, меценаттары, жұмыс берушілері, аймақтық басқарушылары. Осындай үлкен образдағы тұлғалар. Мысалы арыға бармай-ақ, осы қозғалыс кезеңінде сол алаштықтарды қаржыландырған, газет ашса да, партия жасақтаса да, сайлау өткізсе де, олар тіпті қудаланып, түрмеге түссе де, кепіл болып, шығарып алған тұлғалардың барлығы - байлар. Мысалы, байлардың жәрдемімен 1913 жылы "Қазақ" газеті, 1918 жылы "Абай" журналы шыққан. Қазақ даласына алғаш телеграф алып келген де - байлар. Мәселен мынау Қараөткелде, қазір Астанада кәмпит-тоқаш фабрикасын салғандар - байлар, технологияны, өндірісті алып келген де - байлар. Бірақ сол процестің барлығын революция тоқтатты. Олардың бәрін қудалады: қырды, жойды, жоғалтты. Сондықтан осы тақырып кеңінен қозғалып, ашылуы керек. Қазақ байларына деген көзқарасымызды өзгерту керек. Сол арқылы қазіргі коучтар айтып жүретін байлыққа деген көзқарасымыз да өзгеруі мүмкін. Егер сол процесс жүретін болса, қазіргі байларға да стимул, мотивация болар еді. Бұрынғы байлар бір елдіктің жүгін арқалаған екен. Бізде де неге руханиятқа, елдікке еңбек етпеске деген сияқты қозғалыс жүруі мүмкін.

Бүгінде кинотеатрлардан көрсетілетін қазақ фильмдерінің көпшілігі комедия жанрында. Әлеуметтік желіде де осы жанрдағы шоу, сериалдардың қаралымы көп. Ал “Міржақып. Оян, қазақты” ықшамдап, фильм етіп ұсынып жатырсыз. Мұндағы мақсат қандай? Қандай үміт күтіп отырсыз?

Әсілі, комедияға ешқандай қарсылығым жоқ. Комедия - қажет әрі күрделі, терең жанр ғой. Алайда қазіргі таңда бізде комедия мөлшерінен асып кетті. Сондықтан да комедия десе, тыжырына қарайтын жағдайға жеттік.

Бізде сұраныс ұсыныс тудырады деген қате түсінік бар. Иә, рас, кейбір кезде сұраныс, қажеттілік туады, соған сәйкес ұсыныс беріледі. Бірақ бұл жүз пайыз бола бермейді. Тіпті көп жағдайда бірінші ұсыныс бересіз, содан кейін барып сұраныс туады. Бізде қазір комедияға сұраныс толып тұр, халық комедияға ғана барады деген таптаурынмен жұмыс істеп жатырмыз. Біз ұсыныс беріп жатқан жоқпыз. "Міржақып. Оян, қазақты" ұсынудағы мақсат - осының бір тамырын басып көру. Шынында жағдай біз ойлағандай ушығып тұрған нәрсе ме? Жоқ, әлде мүмкін ел баратын шығар, ел комедиядан аз да болса шаршаған шығар деген ойдан туған идея. Енді үмітіміз ақталса екен дейміз. Егер халық осындай дүниеге көптеп барып, қызығушылық танытып жатса, әрі қарай туындыны тарататын кинотеатрларға нұсқау болар еді. "Міне, ел бұл нәрсені көруге де барады. Халық толық сіздер ойлағандай топастанып кеткен жоқ. Сіздер ойлағандай тек қана комедия өтімді емес" деген ой тастар едік.