Подпишитесь на наши обновления
Аты-жөнімізді жазуда неге бірізділік жоқ?
Аты-жөнімізді жазуда неге бірізділік жоқ?
22 февраля 2023
Фотография: Жанары Каримовой, обработка: Катя Эл
Тәуелсіздік алғанымызға 30 жылдан асты, бірақ соған қарамастан аты-жөнімізді жазуда әлі күнге дейін бірізділікке жете алмай келеміз. Қарап тұрсақ, тегімізден ұлттық сипатты да байқамай барамыз. Оның басты себебі «өз аты-жөнімді қалай жазсам, өз еркімде» деген әркімнің өзімбілемдік қағидатын басшылыққа алуында. Осылай жалғаса берсе, ертең тегімізге қарап ұлтымызды тани алмайтын жұртқа айналуымыз да бек мүмкін. Келешекте аты-жөні ала-құла ұлтқа айналмауымыз үшін бұл бағытта атқарылуы тиіс жұмыстарды кейінге қалдырмай, беталысымызды бүгін түзетуіміз керек екені анық.
Кеңес дәуірінің маңдайымызға басып берген таңбасындай болып тұрған “-ов” жалғауларынан арылуға асықпауымыз қазақтың 3-4 ұрпағына қызмет етіп келген орыстық фамилия жазу үлгісіне әбден үйреніп кеткендердің көптігін болса керек. Дағдыға айналып кеткенін қоспағанда, немқұрайдылықпен қараудың өзі қалың қауымды бүгін-ертең жаппай өз бетімен ұлттық дәстүрге көше қоймайтынын аңғартады. Халқының ең кең тараған фамилиялары – ов (– ев), – ин болып келеді. Орыстың антропонимдерін зерттеген тілші ғалымдары Ресейде таралуы жағынан бірінші орында – ов, екінші кезекте оның жіңішке нұсқасы – ев, одан кейінгі үшінші орында – ин қосымшасына бітетін фамилиялардың тұрғанын атап көрсетеді. Ал – ской, – ой, – ово (– ево, – ого), – ых қосымшаларына аяқталатындары өте аз көрінеді. Қарап отырсаңыз, бұл олардың ұлттық ерекшелігін көрсететін дүниесі. Сондай-ақ Саркесян, Петросян деген фамилиялар армян, ал грузинше «ұлы» деген мағынаны білдіретін «– дзе» жалған Кикабидзе, Шеварднадзе, Меладзе немесе «ұлы», «баласы» деген мағына беретін «– швили» сөзі қосылған Джавахишвили, Осишвили, Харашвили сынды фамилиялар грузин халқының өкілдерін өзгелерден ерекшелеп тұр. Бұны естігендер тегіне қарап-ақ ұлтын ажырата алады. Сол сияқты Пак, Ли, Цой, Ким, Югай деген кең таралған фамилиялар кәріс халқын айшықтап тұр. Ал біздің тегіміз қазақ екенімізді қаншалықты көрсете алады? Бірізділік болмағасын ел арасында – ов, – ев жалғауларымен аяқталатын үлгіден бөлек, тегін түбірімен беру, немесе – тегі дегенді жалғау да таралған. Тағы біреулер ұлы, қызы деп әкесінің атын ғана ұсынып жүр. Ендеше, қай үлгі дұрыс боларын анықтап көрелік.
Дос Көшім
саясаткер
«Бізде жалпы белгіленген үш нұсқасы бар. Мысалы, біріншісі Дос Көшім болса, екіншісі Бауыржан Момышұлы, үшіншісінде – тегі жалғауы жалғанады. Бірақ қазақ екенімізді көрсетіп, бірізділікке түсу үшін осының біреуін алған дұрыс. Мысалы, Бауыржан Момышұлы деген сияқты. Сондықтан маған бірнеше нұсқаны ұсынғандары ұнамады. Тағы біреулер – ов, – ев деген жалғаудан арылуға асықпауда. Неге десеңіздер, ол заты дегенді білдіреді деуде. Сөйтіп әркім өз жолымен кете берсе, бәріміздің басымызды қосатын бір ұлттық белгі болмайды.
Екінші ұнамайтын нәрсе, жұрт адамның аты екі түбірден келсе де ортасына дефис қойып жазғанды шығарып жүр. Заңдылық бойынша бірге жазылуы керек. Көп жерде осыған ұқсас қатені байқауға болады. Тілдік заң Конституциядан да күшті болуы қажет. Неліктен мұндай қате кеткенін анықтау үшін Тіл білімі институтынан сұрап едім, қазір құжат аларда әркім атын қалай жазатынын өзі таңдап алады екен деді. Бұл сауатсыздыққа әкеледі.
Тағы біреулер тегі мен аты қатар тұрса, қайсы аты, қайсы тегі екенін айыра алмай жатырмыз дегенді шығарыпты. Бұл – барып тұрған ақымақтық. Қазақтың өзінің заңы бойынша адам аты бірінші айтылады. Мәселен, Абай Құнанбаев, Мұхтар Әуезов деген сияқты. Орыс тілінің тілдік заңдылығына байланысты оларда бірінші фамилия жазылады. Кеңес заманында орыстың нормативін басшылыққа алып, алдымен фамилия айтылғасын осындай шатасулар пайда болды. Қазір оған жол бермеуіміз керек».
Екінші ұнамайтын нәрсе, жұрт адамның аты екі түбірден келсе де ортасына дефис қойып жазғанды шығарып жүр. Заңдылық бойынша бірге жазылуы керек. Көп жерде осыған ұқсас қатені байқауға болады. Тілдік заң Конституциядан да күшті болуы қажет. Неліктен мұндай қате кеткенін анықтау үшін Тіл білімі институтынан сұрап едім, қазір құжат аларда әркім атын қалай жазатынын өзі таңдап алады екен деді. Бұл сауатсыздыққа әкеледі.
Тағы біреулер тегі мен аты қатар тұрса, қайсы аты, қайсы тегі екенін айыра алмай жатырмыз дегенді шығарыпты. Бұл – барып тұрған ақымақтық. Қазақтың өзінің заңы бойынша адам аты бірінші айтылады. Мәселен, Абай Құнанбаев, Мұхтар Әуезов деген сияқты. Орыс тілінің тілдік заңдылығына байланысты оларда бірінші фамилия жазылады. Кеңес заманында орыстың нормативін басшылыққа алып, алдымен фамилия айтылғасын осындай шатасулар пайда болды. Қазір оған жол бермеуіміз керек».
Саят Мұхамедияр
аудармашы
«Негізінен туу туралы куәлік бойынша аты-жөнім орысша «Мухамедияров» деп жазылып кеткен еді. Тегімді ауыстыру, яғни қазақша нормативке сай өзгерту бұрыннан ойымда болған. Содан ЦОН-ға барып едім, ауыстыру бірден болмайтынын айтып, туу туралы куәлігімді сұратты. Тегімді дәстүрлі нақышқа келтіру үшін тегімді осылай жазуды сұраймын деп өтініш қалдырдым. Сондай бір өтінішті туу туралы куәлікті берген АХАЖ бөліміне жібердік. Содан бәрін өзгертіп, туу туралы куәлігімді қайта жібергесін, сол құжатпен жеке куәлігімді ауыстыруға өтініш тастадым. Шамамен оған бір апта кетті. Содан қолыма тегімнің ауысқаны туралы анықтама берді. Соны алып банкке, бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына бардым.
Жалпы алғанда шамамен бір ай кетті. Туған жерім басқа қаладан болғандықтан ғана туу туралы куәлігімді күттім. Негізінен, жастардан – ов, –ев қосымшаларынан арылуға немесе аты-жөндерін қазақшалауға деген ниетті көп байқамаймын. Көбісі осындай құжат ауыстырудың машақатынан қашқақтайтын көрінеді. Бірақ шындығында ол ойлағандай қиын емес. Сондықтан айтарым, ұлттық белгімізді сақтайық деген ой болса, мұндай дүниелерге немқұрайлы қарамағанымыз абзал».
Жалпы алғанда шамамен бір ай кетті. Туған жерім басқа қаладан болғандықтан ғана туу туралы куәлігімді күттім. Негізінен, жастардан – ов, –ев қосымшаларынан арылуға немесе аты-жөндерін қазақшалауға деген ниетті көп байқамаймын. Көбісі осындай құжат ауыстырудың машақатынан қашқақтайтын көрінеді. Бірақ шындығында ол ойлағандай қиын емес. Сондықтан айтарым, ұлттық белгімізді сақтайық деген ой болса, мұндай дүниелерге немқұрайлы қарамағанымыз абзал».
P.S. Адамның қай ұлттың өкілі екенін кескін-келбетінен не бет-жүзінен ғана емес, аты-жөніне қарап та тануға болады. Жеке адамдардың аты-жөнінен, тұтас бір ұлттың ат қою дәстүрі, ұлттық дүниетанымы, өзге жұрттардан ерекшелігі көрінетінін ұмытпайық. Бұл ұлтымыздың төлқұжаты іспеттес. Сондықтан бұған жауапкершілікпен қарағанымыз жөн. Қорыта айтқанда, аты-жөнімізді жазудың барша қазаққа ортақ ресми белгіленген бір үлгісі болса құба құп. Бұл мәселені жалпыхалықтық талқыға салып, арнайы мамандармен бір жолға түсірмесек, келер ұрпаққа да, болашағымызға да зиянымыз тиетіні анық.
