Шырақ Байназар: «Қоғам қыз тағдырын қыздыққа байлап тастаған»

Жыныстық сауат тақырыбын көтеруіңіздің мақсаты не?

8 наурыз мейрамына орай проктолог-хирургпен сұхбат жүргізгенмін, сонда ол қыз-келіншектердің денсаулығына қатысты біраз мәселені қозғады. Ол кезде орыс тілінде жазатынмын. Кейіннен орысша дерек көп, ал өзіміздің ана тілімізде ақпарат жоқтың қасы ғой деп ойландым. Осы тақырыпта подкаст түсіргім де келетін. Сондықтан техникалық мүмкіндік туған кезде бірден бастап кеттім. Таза энтузиазм мен шынайы жанашырлықпен басталған дүние еді. YouTube арнама шыққан видеом ерлер денсаулығы, соның ішінде эрекция жайлы болды. Сол кезде жарнамасыз қаралымы 800 мыңнан асып кетті. Әрине, даттағандар да болды. Бірақ пікір жазатын орынға не жекеме ауыл-аймақтан, жан-жақтан көптеген ер адам хабарласып, денсаулығындағы мәселелерін айтатын. Мен бұдан біздің елде осы тақырып бойынша ақпарат аздығын және адамдарда дәрігерге уақытылы қаралу мәдениеті жоқ екенін байқадым. Сонымен қатар көп адам аурудың алдын алмай, салғырт қарайды екен. Көпшілігі еміне дауа болатын дәріні біреу айта қойса, соны ішіп, бірден емделіп кетемін деп ойлайды. Негізі олай емес қой. Чекап жасап, ерлер урологқа, әйелдер гинеколог, маммолог, проктолог мамандарға қаралып, тексерілу керек. Ал бізде адамдар әбден ауруы асқынған кезде ғана дәрігер іздейді. Мәселен, геморройдың өзінің 3 кезеңі бар. Бірақ соның ең қиын кезеңіне жетіп, жаны көзіне көрінген кезде ғана проктолог іздемеу керек. Дерт енді басталған шақта тексерілу қажет.

Тағы бір қынжылтатыны, бізде адамдар дертін өзі «емдейді». Интернеттен әртүрлі жазбаны оқып алып, ақылға қонымсыз дүниелер жасайды. Қаражатты молынан бөліп, сапалы ем-дом жасау керегін ұмытпау қажет. Сонымен қатар адамдар ауруы әбден асқынған кезде ғана арнайы маманға барады. Негізінде аурудың алдын алу керегін естен шығармау керек. Үйленейін деп жүрген жандар чекап жасаса, біраз келеңсіз жайт болмас еді. Өйткені үйленген соң, сол жұпта біреуінің жыныстық жолмен жұғатын ауруы болуы мүмкін. Енді бірі бедеу болып шығады. Жалпы мұның бәрі – отбасын құрмай тұрып біліп, шешімі табылатын мәселелер.

Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, бізде жасөспірімдер өте ерте жастан бастап жыныстық қатынасқа түседі. Еуропа елдерімен салыстырар болсақ, оларға мектеп жасынан осы жөнінде ақпарат беріледі әрі ата-анасымен бұл тақырыпта ашық сөйлеседі. Олар бұл тақырыпты талқылай алатындықтан, шекара жоқ, керісінше мәлімет көп. Ал елімізде мұндай сапалы ақпарат аз әрі ол туралы айту тыйым салынған сайын оған қызығып, елітетін жастар қатары көбеюде. Білім алатын жалғыз ақпарат көзі – порнографиялық фильмдер. Алайда оның дұрыс ақпарат бермейтіні айдан анық.

Жобаларымның мақсаты – жыныстық сауат ашу және денсаулықты күту мәдениетін қалыптастыру. Кейбір ересек қыз-келіншектер өзінің физиологиялық ерекшелігін білмей жатады. Сондай-ақ дертін елемей, жоққа шығаратындар көп. Алайда ауруын жасырған – өлетінін ұмытпайық.

Бұл тақырыпты бастарда қорқыныш сезімі болмады ма?

Жыныстық сауат жайлы материал дайындап жүргеніме 4 жылдың жүзі болыпты. Адамдардың пікірі әртүрлі. Көпшілігі құптап, қоғамға қажет екенін айтады. Кейбірі қызығушылық танытып, мазалаған сұрақтарын қояды. Проблемасы жайлы біздің ақпараттан біліп, мамандарымызбен байланысу нөмірін сұрайтындар да көп. Екінші бір тарап «Мынаны өлтіру керек, өртеу керек», «Таспен ұру керек», «Мынаны өлтіріп, соттала салған артық», т.б. сынды неше түрлі пікір білдіреді. Кейбірі «Ұятсыз, тәрбиесіз», «Ата-анаң бұлай жүргеніңді көргенше, өліп кетпей ме!» деген секілді ауыр сөздерді де жазады.

Басында ұялу деген болмады. Себебі бұл тақырыптың қоғамға ауадай қажет екенін түсінген соң, іске кірістім. Хайп жинайын, атағым шықсын деген ой болмады. Алайда жұрт мені жеңілжүрісті адам секілді көріп, түрлі пікір айтқан соң, іштей өзімді жайсыз сезінгенім рас.

Осы уақытқа дейін қандай жобаларыңыз болды? Тарқата айтып берсеңіз.

The Village, Manshuq сайттарына материалдар жаздым. «Пайдалы подкаст» түсіре бастадым. Internews халықаралық ұйымынан шағын грант ұтып алып, жарты жылдай «Ерлер денсаулығы» атты жобаны жүргіздім. Бір жыл бұрын шоу форматында «ӨSЕХ» жобасын қолға алдым: 2 шақырылған қонақ, 3-4 сарапшымен бірге қызықты сұрақтарды талқыладық. Мұны толық өз қаражатыма түсірдім. Көп энергия, көп уақыт, көп қаржы жұмсалды.

Қай жоба көпшіліктің талқысына түсіп, резонанс тудырды? Не себепті?

Ең көп талқыланғаны, «ӨSЕХ» жобасы. Кейбір маңызды дүниелерге назар аударту үшін осындай атау қоюға тура келді. «Қазақ қоғамына жат емес пе?!» деген сөгісті жиі естіген жоба болды. Әсіресе, қыздық пердені тіктіру тақырыбын қозғағандықтан, әлі күнге дейін шулы бағдарлама болып келе жатыр. Осыдан-ақ қазақ қоғамында қыздық перде әлі айтуға болмайтын жабық тақырып екенін байқауға болады. Алайда бұл физиологиялық дүниенің әлі ашылмай жүрген құпиялары бар. Мысалы, егер қыз жыныстық қатынас кезінде өзін еркін сезінсе, қан ақпауы мүмкін. Бірақ мұны ер-азаматтар түсінбей, «қыз емессің» деп, мәселенің арты үлкен ұрыс-керіске ұласады.

Біздің қоғамда қыздық пердеге үлкен мән берілетіндіктен, қыздарды сексуалды объективация ретінде қарайтын секілді. Ол пәк, бейкүнә болуы керек дейді да, тек сол дүниесімен ғана бағалайды. Ал ұлдарға мұндай талап қойылмайды. Осындай қатаң қысымдардан кейін некеге дейін бұрын жігітпен қарым-қатынас құрған қыз өзін лас сезініп, депрессияға түсіп кетеді. Кейбірі екінші рет тұрмысқа шығу мақсатында жасанды қыздық перде үшін гименопластика жасатады. Кей қыздар табиғи қыздығын сақтау үшін оральды не анальды жыныстық қатынасқа да түсетін жағдайлар бар екен. Ал мұның бәрі қыз тағдырын физиологиясындағы бір ерекшелікке байлағанмен тең. Оның адами қасиетіне, тұлғасына мән бермейді. Бұл жобада қыздарды жеңіл жүріске шақыратын пропаганда болмады, керісінше осындай ауқымды проблема көтерілген еді.

«ӨSЕХ» шоу форматындағы жоба. Тек бір ғана видео жарияланды. Тағы бір түсірілген видеоны кей қатысушылар жарияламауымды өтінді. Өкінішке қарай, біздің халық бұл тақырыпты қозғауға әлі дайын емес немесе айтқысы келмейді...

Жуырда жарыққа шыққан «Ерте жүктілік» деректі фильмі жөнінде не айтасыз? Кейіпкерлер қалай келісті? Көпшілік қалай қабылдады?

Деректі фильмді түсіру ұзақ уақытқа созылды. Алғашқы айында статистикалық мәлімет пен түсірілімге рұқсат алу үшін арнайы мемлекеттік органдарға, комитеттерге, әкімдіктерге ресми хат жолдадым. Қазақстанда әйелдерге арналған колония бар, сол жердің баспасөз хатшыларына хабарластым. Әр ауданның денсаулық басқармасы баспасөз хатшыларынан осы тақырыпқа кейіпкер табуға көмектесуін сұрадым. Әсіресе, статистикалық мәліметте жоғары көрсеткіш көрсеткен батыс, оңтүстік өңірлерден кейіпкер табылса деп ойлап едім. Алайда бұл жақтың баспасөз қызметіндегілер ұят болады, ешкім келіспейді деп, бетімді қайтарды. Тіпті жауапсыз қалғандары да болды. «Ана үйі» арқылы Жезқазғандағы бірінші кейіпкерді, СҚО әйелдер колониясынан екінші кейіпкерді таптым. Бастапқыда үш кейіпкер болғанын қалаған едім. Алайда оны іздеу ұзақ уақытқа созылып бара жатқан соң, деректі фильмді уақытша тоқтатуға тура келді. Ақырында барымен базар болып, жарыққа шықты. Міне, осындай проблемалары көп еді.

Кейіпкер табылған күннің өзінде оларды ашу қиын болды. Сұхбаттасуға бара жатқан жолда бас тартқан кісілер де болды. Мысалы, алғашқы кейіпкерім, біріншіден, жасөспірім, екіншіден, жас босанған ана. Дүниеге нәресте әкелген соң қыз-келіншектердің гормондары, көңіл күйі құбылмалы болатыны белгілі. Он алты жасында босанған кейіпкер бастапқыда ашық болғанымен, кейіннен сұхбат бергісі келмей, қашқақтады. Онымен бірнеше күн бойы сөйлесіп, ашуға тырыстым. Тақырып аясы тарылып қалмас үшін бір сұрақтың өзін бірнеше рет қоюға тура келді.

Екінші кейіпкерге келер болсақ, алғашында ол кісімен сұхбат барысын колония қызметкері бақылап тұрды. Содан болар, кейіпкер ашыла алмады. Күні бойғы түсірілім кезінде біртіндеп ойын еркін жеткізе бастады. Жүргенін ғана түсіріп аламыз деп, 5 минутқа сыртқа алып кеттік. Тек сол кезде ашық сұрақтар қойып, жауабын алып үлгердік. Бұл әрекетіміз үшін қайта-қайта ескерту алдық.

Сіздің осы тақырыптағы жобаларыңыз қандай да бір тараптан қаржылана ма?

Ең алғашында өз қаражатыма түсірдім. Жыныстық сауат тақырыбының қоғамға қажетін және қазақша контентті дамыту керегін түсінген соң, жанашырлықпен бастадым. Одан кейін шығындарды жабу үшін Internews жобасынан шағын грант жеңіп алдым. Деректі фильмді қаржыландырған продюсерді таптым

Сіздің ойыңызша, қазақ қоғамы бұл тақырыптағы ақпаратты қабылдауға дайын ба?

Осы жұмыстарды, әйтеуір, біреу бастау керек еді. «Қазақ қоғамы жабық, ұяң» деген сайын, керісінше, зиянды тұстары өрши береді. Пайдалы ақпарат азая берген соң, қараңғылық орнайды. Ақпарат жоқ жерде оқыс жағдайлар жиі болады.
Меніңше, өмірде кей адамдар қоғамда ашыла алмағандықтан, мұндай ақпаратты дұрыс емес деп ойлап қалуы мүмкін. Сол үшін де негатив пікір жазатын шығар. Дегенмен менің ұсынған жобаларыма оқырмандардың 60 пайызы қолдап, оң пікір жазады. Әсіресе, ерте жүктілік жайлы деректі фильмімді мектепте көрсету керек дейтіндер көп.

Ал жақындарыңыз бұл тақырыпты қозғауыңызға қалай қарады?

Ата-анам басында қарсы болды. Әсіресе, анам нағашыларымнан «Қызыңды қалай тәрбиелегенсің?» деген сөгісті естіп, жүрегі ауырған. Содан маған жылап хабарласып, бұлай жасамашы деп өтінген еді. Енді бір туысқаным «Сені көрсем, өз қолыммен буындырып өлтіремін» деп қорқытқан. Ал қазіргі жобаларымды ата-анам қолдайды, жұмысыма түсіністік танытады.

Тағы қандай бағытта жұмыс істеуді жоспарлап отырсыз?

Алдағы уақытта YouTube арнамды дамытқым келеді. Әрине, бұл тақырыпты көтеріп жүргендер бар. Алайда мен журналист болған соң, әртүрлі тараптан пікір алып, толыққанды материал ұсынғым келеді. «Не үшін? Не істеледі? Нәтижесі қандай?» деген сұрақтарға жауап беріп, бас-аяғы бүтін, мазмұнды дүние жасау ойымда бар. Одан өзге тағы да қоғамда маңызы бар, адамдарға пайдалы деректі фильмдер түсіру де жоспарымда.